İslam fütuhatı ərəfəsində Azərbaycanın dini vəziyyəti də etnik vəziyyəti kimi qarışıq və rəngarəng idi. Azərbaycanın şimalında, yəni Albaniyada xristianlıq yayılmışdı. Cənubda isə əsasən məcusilik hakim din idi. Alban kilsəsi Qafqazda və bütün xristian dünyasında ən qədim kilsələrdən biridir. Albaniyada xristian icmaları IV əsrdən etibarən, yəni xristianlığın bu ölkənin rəsmi dövlət dini olmasından əvvəl peyda olmağa başlamışdı. Albaniyada xristianlıq bir-birinin ardınca iki mərhələdə yayılmışdı(Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə, Qafqazda İslam, Bakı 1991, s. 40; Məmmədov A, həmin əsər, s. 217.).

İsa əleyhissəlama vəhy olunan tövhid dinini təbliğ üçün həvari Faadey İran və Qafqaza göndərilmişdi. Faadey Artaz (Maku) vilayətinə gələrək burada fəaliyyətə başlamışdı. O, bu bölgədə yeni dini təbliğ etməklə məşğul ikən erməni Artaşesi sülaləsindən çar Sanatuk (115-116) tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Faadeyin tələbələrindən Yelisey Qüdsə qayıdaraq baş vermiş hadisəni oradakılara danışmışdı. Bundan sonra Yelisey həvari Yakovun tövsiyəsi ilə yenidən bu bölgəyə gəlmiş və ermənilərdən gizlənərək Albaniyaya keçmişdi. Albaniyaya gələn Yelisey Çolada (Dərbəndin cənubu) təbliğə başlamışdı. Yelisey bir qrup tələbəsi ilə Uti vilayətinə gedərkən yerli əhalidən bir neçə nəfər onu və tələbələrini qətlə yetirmişdilər. Alban çarı III Vaçaqan (487-510) bir neçə əsr sonra onun öldürüldüyü yerdə (Samur çayının kənarındakı Zərqun dərəsində) məbəd tikdirmişdi(Moisey, həmin əsər, s. 18.). Albaniyanın xristianlıqla tanışlığı belə olmuşdur. Bu xristianlığın bu ölkədə yayılmasının birinci mərhələsi idi. Belə təxmin edirik ki, bu mərhələdən sonra Albaniyada ilk xristian icmalar yaranmağa başlamışdı. İkinci mərhələdə isə bu xristianlığın Albaniyanın rəsmi dövlət dininə çevrilməsi ilə gerçəkləşmişdi.

313-cü ildə Alban knyazı Urnayr, Qriqori adlı bir missionerin təbliği ilə xristianlığı qəbul etmiş və bu dini Albaniyanın rəsmi dininə çevirmişdi. Urnayr Sasani şahı II Şapurun bacısı Asay ilə evli idi. Bu hadisədən sonra Urnayr xristianlığın Albaniyada yayılmasını təmin etmişdi(Moisey, həmin əsər, s. 26. Paşazadə, həmin əsər, s. 40.).
Yunan missioner Qriqorinin Ermənistanda başladığı fəaliyyət nəticəsində erməni çarı I Tridat 286-cı ildə xristianlığı qəbul etmişdi. O, ölkə əhalisinə də bu dini qılınc gücü ilə qəbul etdirdikdən sonra, bütün bütpərəst və atəşpərəstləri ölkədən qovmuşdu. I Tridat bu hadisədən sonra İrana qarşı üsyan etmiş və rəsmən romalıların himayəsini qəbul etmişdi(Hikmət, həmin əsər, s. 242.).

Bu dövrdə İranda da xristianlıq sürətlə yayılmaqda idi. Sasani şahları İranlı xristianlara daima şübhə ilə yanaşırdılar. Bizans – İran müharibələri davam edərkən iranlı xristianlar Sasani dövlət məmurlarının və məcusilərin təzyiqinə məruz qalırdılar.
Sasani şahı V Bəhramın hakimiyyəti dövründə, müharibədən məğlub çıxan İran 422-ci ildə Bizanslılarla müqavilə bağlamağa məcbur olmuşdu. Bu müqavilənin şərtlərindən biri də iranlı xristianlara sərbəstlik və azadlıq verilməsi idi. Bir müddət sonra iranlı xristianlar Bizans kilsəsindən ayrılaraq müstəqil kilsə təsis etdilər. Bu, dövlətin himayə və dəstəyini qazanan Dadişu adlı xristian din xadiminin bir yığıncaq təşkil edərək İran məsihilərini özünün başçılıq edəcəyi bir kilsə ətrafında birləşdirməsi ilə rəsmiləşmişdi(Eyni əsər, s. 245.). Beləcə bizanslıların iranlı xristianlara təsiri və Sasanilərin daxili işinə qarışması üçün lazım olan bəhanə aradan qaldırılmış oldu. Sasani sarayının bu işə müsbət münasibəti də bu səbəbdəndi.

Sasanilərin idarəsi altında olan torpaqlarda yaşayan xristianlarla Bizans kilsəsi arasındakı uçrumun dərinləşməsinin bir başqa səbəbi də Nestorun xristianların Məryəm oğlu İsanın (ə.s) ilahi və bəşəri cəhətlərinin bir və bölünməz olduğu etiqadına etiraz etməsi olmuşdu. O, iki mümtaz kimliyin bir vücudda zahir olduğunu deyir, bunlardan birinin İlahi (ata), digərinin də insani olduğunu iddia edirdi. Nestora görə «kəlimətullah», müstəqil bir insan fərdi (oğul) olan Məryəm oğlu İsanın bədənində zahir olmuşdu. Bu iddiasına görə Nestor təzyiq və təqibə məruz qaldı və qaçıb İrana sığındı. Bizans dövləti 489-cu ildə Nestorun böyük nüfuza sahib olduğu Urfadakı məktəbləri bağlatmışdı. Bu səbəbdən Nestorla həmfikir olan din xadimlərinin hamısı İrana köçmüşdülər. Bu hadisədən sonra xristianlıq İranda sürətlə yayılmağa başlamışdı. Şəhər əhalisi, xüsusilə də sənətkarlar, tacirlər və ziyalılar arasında xristianlığa rəğbət var idi. Dövlətin rəsmi dini olan məcusilik haradasa kənd və qəsəbə dininə çevrilmişdi. Mədain baş yepiskopunun nüfuzu möbid-i möbidanın (məcusilərin ali dini rəhbəri) nüfuzu ilə bərabər sayılırdı. Azərbaycanın cənubi – qərbində də Nestorun dini təlimini öyrədən məktəblər qurulmuşdu(Hikmət, həmin əsər, s. 245-248; ostroqorsky, həmin əsər, s. 52; Barthold, həmin əsər, s. 14-16.).
Buna baxmayaraq, xristian albanlar nə Bizans diofizit, nə də İran nestorian təlimlərinin təsirinə düşməyib öz monofizit əqidələrini mühafizə etmişdilər. «Albaniya tarixi» adlı salnamənin müəllifi və mühafizəkar monofizit olan Moisey Kalankaytuklu 451-ci ildə toplanmış Xalkedon dini qurultayını, Nestoru və onun etiqadını müdafiə edənləri böyük bir nifrətlə lənətləyir və şiddətlə tənqid edirdi.
Alban din xadimləri Aquen dini qurultayını təşkil etmişdilər. Bu qurultay din xadimlərinin əlində geniş təsir sahəsinə malik nüfuzlu bir vasitəyə çevrilmişdi. Aquen qurultayının qərarları sadəcə dini məsələləri ehtiva etmirdi, dünyəvi işlərə də qarışırdı. Qurultay keşişlərdən yaşadıqları yerlərdə həm dini, həm dünyəvi işlərə müdaxilə etməyi tələb edirdi. Aquen qurultayı kilsə qərarlarına əməl etməyən və din xadimlərinin tələblərinə etiraz edən feodalları kilsə kürsülərində lənətləyir və nüfuzdan salırdı(Bünyadov, həmin əsər, s. 65.). Xristian din xadimləri kilsənin nüfuzundan tamamən öz mənfəətləri istiqamətində sui istifadə edirdilər.

Bu kimi hadisələr Alban feodalları ilə kilsə arasındakı ziddiyyətləri qızışdırır, bəzən Alban çarları ilə din xadimləri arasında çəkişmələrə səbəb olurdu. Bu da öz növbəsində kilsənin və din xadimlərinin gözdən düşməsinə və feodalların onlara kin bəsləməsinə səbəb olurdu.

Ölkədə ən böyük torpaq sahibi iri feodallardan sonra kilsə idi. Kilsə və monastırların əlində olan torpaqlar bölünməz və irsən keçən mülklər idi. Kilsə torpaqları varlı knyaz və kəndlilərin hədiyyələri ilə getdikcə böyüyürdü. Bu torpaqların əsl sahibləri, yəni onların nemətlərindən faydalananlar isə xristian din xadimləri idi(Eyni əsər, s. 63.). Bu da din xadimlərinin hər birinin iri feodala çevrilməsinə səbəb olmuşdu. Əhalini ağır vergilərlə əzənlərin sırasına beləcə din xadimləri də daxil olmuşdular.
Kilsə bundan əlavə məcburi bəxşişlər də alırdı. Məsələn, hər azad şəxs, ümumiyyətlə, kilsəyə mənsub olmayan hər kəs «ölmüş qohumlarının ruhuna dua edilməsi üçün» hər il kilsəyə bəxşiş verməyə məcbur idi. Ölən şəxsin atı olubsa, bu at kilsəyə bağışlanmalı idi. Atı yoxdursa, bunun yerinə öküz, inək, keçi və ya qoyun verilməli idi. Kilsə bu bəxşişlərlə «ölünün ruhunun sevinməsini» təmin edirdi(Eyni əsər, s. 64.).

Azərbaycanın şimalında, yəni Albaniyada xristianlıq hakim din idi. Ölkənin cənubunda isə əhalinin əksəriyyətinin vicdanına zərdüştilik hakim idi. Zərdüştilik hər nə qədər səmavi din sayılmasa da, etiqadi əsaslar baxımından səmavi dinlərə yaxın idi. Dünyanın cismani (kiti) və ruhani (minə) kimi iki qisimdən təşkil olunduğunu öyrədən zərdüştilik, yaradanın insana üç mühüm şeyi inamı (mənəş), sözü (nəviş) və əməli (kənəş) əmr etdiyini deyirdi. Zərdüştilərin oda sitayiş məsələsinə gəldikdə, bu onların Məbudun (Ahuramazd) odda təcəssüm etdiyini zənn etmələrindən irəli gəlirdi. Görüldüyü kimi zərdüştiliyin etiqadi əsasları, İslamın qəlblə iman, dillə təsdiq və əməllə tətbiq prinsiplərinə uyğun idi. Bu, məcusilərin İslamı qısa müddətdə din kimi mənimsəmələrinin səbəbləri arasında mühüm yer tutmuşdu(PAŞAZADƏ, həmin əsər, s. 35-36.).

Ardi: RAŞİDİ XƏLİFƏLƏR DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANIN FƏTHİ-3

2.reshidiXelifeler_azerb.fethi.doc
2.reshidiXelifeler_azerb.fethi.pdf
2.reshidiXelifeler_azerbaycaninFethi.jad
2.reshidiXelifeler_azerbaycaninFethi.jar